غده هیپوتالاموس
غده هیپوتالاموس (Hypothalamus) یکی از مهم‌ترین بخش‌های مغز است که در ناحیه زیر تالاموس و بالای ساقه مغز قرار دارد. این ناحیه بخشی از دستگاه لیمبیک (limbic system) و مغز میانی است و نقش کلیدی در تنظیم عملکردهای حیاتی بدن دارد.
وظایف اصلی هیپوتالاموس
1. تنظیم هورمون‌ها
هیپوتالاموس از طریق ارتباط با غده هیپوفیز (pituitary gland)، ترشح بسیاری از هورمون‌ها را کنترل می‌کند.
برخی از هورمون‌هایی که مستقیماً از هیپوتالاموس ترشح می‌شوند عبارت‌اند از :
- TRH (هورمون رهاسازی تیروتروپین)
- CRH (هورمون رهاسازی کورتیکوتروپین)
- GnRH (هورمون رهاسازی گنادوتروپین)
- GnRH (هورمون رهاسازی گنادوتروپین)
- دوپامین (مهار ترشح پرولاکتین)
2. کنترل دمای بدن
هیپوتالاموس مثل یک ترموستات عمل می‌کند و دمای بدن را تنظیم می‌کند.
3. تنظیم احساس گرسنگی و سیری
دو مرکز در هیپوتالاموس به احساس گرسنگی و سیری مربوط هستند.
4. تنظیم خواب و بیداری
نقش در چرخه خواب (ساعت بیولوژیک بدن)
5. کنترل پاسخ‌های احساسی و رفتاری
در مدیریت خشم، لذت، ترس و سایر هیجانات نقش دارد.
6. تنظیم آب و الکترولیت‌ها
با تشخیص غلظت نمک در خون، تشنگی را تحریک می‌کند.
ارتباط با هیپوفیز
هیپوتالاموس با هیپوفیز (که «غده فرمانروا» نیز نامیده می‌شود) ارتباط مستقیم دارد و از طریق این ارتباط، فعالیت بسیاری از غدد درون‌ریز بدن را تنظیم می‌کند.
از دیدگاه یک فوق تخصص غدد درون‌ریز (اندوکرینولوژیست)، غده هیپوتالاموس می‌تواند در اثر اختلالات ساختاری، تومورها، التهاب‌ها، صدمات یا اختلالات مادرزادی دچار مشکل شود. چون هیپوتالاموس نقش مهمی در تنظیم هورمون‌ها و هموستاز بدن دارد، هرگونه آسیب به آن می‌تواند پیامدهای گسترده‌ای در عملکرد بدن داشته باشد.
بیماری‌ها و اختلالات هیپوتالاموس
1. دیابت بی‌مزه (Diabetes Insipidus)
- علت : کاهش ترشح هورمون ADH (ضدادرار) از هیپوتالاموس یا اختلال در عملکرد آن.
- علائم : تشنگی شدید، ادرار زیاد و رقیق.
- نوع مرکزی (Central DI) مستقیماً به هیپوتالاموس و هیپوفیز مربوط می‌شود.
2. اختلالات رشد در کودکان (نقص GHRH)
- علت : کمبود هورمون محرک رشد (GH) به دلیل اختلال در ترشح GHRH توسط هیپوتالاموس.
- پیامد : کوتاه‌قدی در کودکان (Dwarfism).
3. تاخیر یا بلوغ زودرس
- علت : اختلال در ترشح GnRH (هورمون آزادکننده گنادوتروپین).
- ممکن است بلوغ خیلی زود یا خیلی دیر آغاز شود.
4. هیپوتالامیک-هیپوفیزی نارسایی (Hypothalamic-Pituitary Axis Failure)
- کاهش کلی عملکرد محور هیپوتالاموس-هیپوفیز.
- ممکن است باعث نارسایی تیروئید، آدرنال، و غدد جنسی شود.
5. تومورهای هیپوتالاموسی
- مانند کرانیوفارنژیوما یا گلیوماها.
- باعث فشار بر هیپوتالاموس و اختلال در عملکرد هورمونی و عصبی.
6. سندروم پرادر-ویلی (Prader-Willi Syndrome)
- بیماری ژنتیکی با درگیری هیپوتالاموس.
- علائم : چاقی شدید، هیپوگنادیسم، اختلالات رفتاری.
7. سندرم کلاین-لوین (Kleine-Levin Syndrome)
- سندرمی نادر با حملات خواب طولانی‌مدت، پرخوری، و تغییر رفتار.
- مرتبط با اختلال عملکرد هیپوتالاموس.
اقدامات درمانی یک فوق تخصص غدد
یک متخصص غدد بسته به نوع اختلال، مراحل زیر را طی می‌کند :
ارزیابی و تشخیص دقیق
- شرح حال و معاینه بالینی دقیق
- آزمایش‌های هورمونی
- سنجش هورمون‌های محور هیپوتالاموس-هیپوفیز (مثل TSH، ACTH، LH/FSH، GH، پرولاکتین، ADH)
- آزمایش‌های تحریک یا مهار (مثل تست تحریک GnRH یا CRH)
- تصویربرداری مغزی
- MRI مغز با تمرکز بر ناحیه هیپوتالاموس و هیپوفیز.
درمان دارویی
- هورمون‌درمانی جایگزین
- در صورت کمبود GH، تیروکسین، کورتیکواستروئید، هورمون‌های جنسی، یا ADH.
- داروهای مهارکننده یا تحریک‌کننده بسته به شرایط (مثلاً برای بلوغ زودرس یا دیابت بی‌مزه).
- در موارد تومور : مشورت با نورولوژیست، نوروسرجن، انکولوژیست برای درمان جراحی، پرتو درمانی یا شیمی‌درمانی.
درمان حمایت روانی و تغذیه‌ای
- در اختلالاتی مثل پرادر-ویلی یا سندرم خواب، مداخلات چندجانبه لازم است: روان‌پزشک، گفتاردرمان، کاردرمان، رژیم‌درمان.
پیگیری منظم بلندمدت
- بیماری‌های هیپوتالاموسی اغلب مزمن و نیازمند پایش مستمر عملکرد هورمونی هستند.
- تنظیم دوز داروها، ارزیابی رشد در کودکان، پایش چاقی، تغییرات خلق‌وخو، و توانایی باروری بخشی از روند پیگیری است.
جدول بیماری‌های غده هیپوتالاموس
| 🧠 بیماری / اختلال | ⚠️ علائم | 🔬 علت / مکانیسم | 💊 درمان تخصصی |
| دیابت بی‌مزه مرکزی (Central Diabetes Insipidus) | تشنگی شدید، ادرار زیاد و رقیق | کاهش ترشح ADH از هیپوتالاموس یا هیپوفیز | دسموپرسین (Desmopressin)، کنترل آب و الکترولیت |
| نارسایی رشد (Growth Hormone Deficiency) | کوتاه‌قدی، رشد کند در کودکان | کاهش GHRH یا GH | هورمون رشد تزریقی (rGH)، بررسی علت زمینه‌ای |
| بلوغ دیررس یا زودرس | بلوغ خیلی زود یا خیلی دیر | اختلال در ترشح GnRH | درمان با آگونیست یا آنتاگونیست GnRH بر اساس وضعیت |
| اختلال محور هیپوتالاموس-هیپوفیز | ضعف، بی‌حالی، نازایی، کاهش میل جنسی، اختلال قاعدگی | آسیب یا اختلال در کل محور هیپوتالاموس-هیپوفیز | هورمون‌درمانی جایگزین: تیروکسین، کورتیکواستروئید، هورمون جنسی و ... |
| تومورهای هیپوتالاموس (مثلاً کرانیوفارنژیوما) | سردرد، اختلال بینایی، اختلال هورمونی، چاقی | توده فشاری بر هیپوتالاموس | جراحی، رادیوتراپی، درمان هورمونی جایگزین |
| سندرم پرادر-ویلی | پرخوری، چاقی، نازایی، هیپوگنادیسم | نقص ژنتیکی با درگیری هیپوتالاموس | درمان چندرشته‌ای: تغذیه، GH، روان‌درمانی، هورمون جنسی |
| سندروم کلاین-لوین | خواب‌آلودگی شدید دوره‌ای، پرخوری، اختلال خلق | اختلال عملکرد هیپوتالاموس (ناشناخته) | درمان حمایتی، پایش علائم، روان‌درمانی |
| نارسایی دمای بدن / هموستاز | نوسان دمای بدن، بی‌ثباتی فشار خون | آسیب به مراکز تنظیم دما در هیپوتالاموس | درمان علامتی، کنترل محیطی و دارویی |
زمینه ها
زمان کار کلینیک
- یکشنبه
- 13.00 – 16.00
- یکشنبه(دیابت)
- 9.00 – 12.00
- چهارشنبه
- 9.00 – 12.00